Fotografia: Wolfgang J. Kraus; źródło: commons.wikimedia.org
Wyobraźmy sobie Wiedeń roku 1910. To miasto w pełnym rozkwicie, stolica potężnego imperium, ale też artystyczny tygiel, w którym króluje secesja. Fasady budynków zdobią falujące linie, misterne floralne ornamenty i złocenia. Wszędzie widać dążenie do piękna poprzez dekorację. I wtedy, w spokojnej dzielnicy Hietzing, powstaje on – Dom Steinera. Z jednej strony niepozorny, z drugiej radykalny do bólu. Jego ogrodowa fasada to gładka, biała, niemal ascetyczna ściana, pozbawiona jakiejkolwiek ozdoby. To nie był po prostu nowy budynek. To był policzek wymierzony panującej modzie, manifest rzucony w twarz wiedeńskiemu establishmentowi i, jak się później okazało, jeden z kamieni węgielnych, na których zbudowano całą nowoczesną architekturę.
Historia domu Steinera to opowieść o buncie, geniuszu i bezkompromisowej wizji jego twórcy, Adolfa Loosa. To podróż do źródeł modernizmu, pozwalająca zrozumieć, dlaczego ten pozornie prosty, kubiczny budynek jest uznawany za jeden z najważniejszych domów XX wieku. W tym artykule zagłębimy się w rewolucyjną filozofię stojącą za tym projektem, odkryjemy jego architektoniczne sekrety i zrozumiemy, jak ta cicha rewolucja w wiedeńskiej dzielnicy willowej wywarła wpływ na całe pokolenia architektów.
“Ornament to Zbrodnia” – Filozofia Adolfa Loosa
Nie da się zrozumieć architektury domu Steinera, nie poznawszy wcześniej myśli jego twórcy. Adolf Loos (1870-1933) był jedną z najbardziej charyzmatycznych i kontrowersyjnych postaci w historii architektury. Był nie tylko projektantem, ale przede wszystkim bezlitosnym krytykiem i błyskotliwym teoretykiem. Jego najsłynniejszym orężem był esej z 1908 roku pt. “Ornament i zbrodnia” (Ornament und Verbrechen), który stał się biblią dla wczesnych modernistów.
Loos postawił w nim tezę radykalną i szokującą dla jego czasów. Twierdził, że ewolucja kultury nieuchronnie prowadzi do eliminacji ornamentu z przedmiotów użytkowych, w tym z architektury. Uważał, że potrzeba dekorowania wszystkiego jest oznaką kulturowego infantylizmu i prymitywizmu. Argumentował, że:
- Ornament jest marnotrawstwem: Marnuje materiał, czas i pracę ludzką, które można by przeznaczyć na podniesienie jakości samego obiektu.
- Ornament jest nietrwały: Dekoracje sprawiają, że przedmioty szybko wychodzą z mody i muszą być wymieniane, co jest ekonomicznie nieefektywne. Budynek pozbawiony ornamentu jest ponadczasowy.
- Prawdziwe piękno tkwi w formie i materiale: Kultura i szlachetność objawiają się nie w ilości zdobień, ale w doskonałości proporcji, jakości użytych materiałów i precyzji wykonania.
Dla Loosa, który właśnie wrócił z pobytu w Ameryce, gdzie zachwycił się prostotą i funkcjonalnością obiektów inżynieryjnych (silosów, mostów, fabryk), gładka powierzchnia była znakiem nowoczesności i duchowej dojrzałości. Steiner House stał się pierwszym, tak czystym i bezkompromisowym воплощением tych idei.
Dwa Oblicza Domu Steinera – Spryt i Radykalizm
Najbardziej fascynującym aspektem domu Steinera jest jego architektoniczna dwoistość. Budynek ma dwa zupełnie różne oblicza, co wynika z genialnego połączenia pragmatyzmu i ideologicznego radykalizmu Loosa.
Fasada od Ulicy – Sprytne Obejście Prawa: Od strony ulicy St.-Veit-Gasse budynek wygląda stosunkowo niepozornie. Ma jedną kondygnację zwieńczoną charakterystycznym, łukowatym dachem pokrytym metalową blachą. Ta forma nie była jednak wyborem estetycznym, lecz niezwykle sprytnym fortelem. Ówczesne przepisy budowlane dla tej części Wiednia pozwalały na wzniesienie tylko jednego piętra mieszkalnego nad parterem oraz dachu. Loos zaprojektował więc dach w taki sposób, by jego krzywizna była jedynie fasadą dla ukrytych wewnątrz dwóch dodatkowych poziomów. W ten sposób, formalnie spełniając wymogi, stworzył w rzeczywistości czterokondygnacyjny dom, maksymalizując przestrzeń dla swoich klientów – malarki Lilly Steiner i jej męża Hugo.
Fasada od Ogrodu – Radykalny Manifest Modernizmu: Prawdziwa rewolucja architektoniczna objawia się po drugiej stronie budynku. Fasada ogrodowa domu Steinera to obraz, który wszedł do wszystkich podręczników historii architektury. Jest to surowa, idealnie symetryczna, kubiczna kompozycja. Gładkie, tynkowane na biało ściany są pozbawione jakichkolwiek gzymsów, opasek okiennych czy parapetów. Okna to po prostu precyzyjnie wycięte w płaszczyźnie muru otwory. Ta ascetyczna, niemal abstrakcyjna forma była absolutnym szokiem estetycznym w zdobnym Wiedniu. To właśnie ta fasada jest uznawana za pierwszy w pełni zrealizowany przykład architektury modernistycznej, wyprzedzający o dekadę słynne wille Le Corbusiera czy estetykę Bauhausu. Była to czysta, funkcjonalna forma, która czerpała swoje piękno z proporcji i gry światła na gładkiej powierzchni, a nie z nałożonej dekoracji.
Wnętrze – Prywatna Oaza Komfortu
Podczas gdy zewnętrzna powłoka domu Steinera była publicznym manifestem radykalnych idei, jego wnętrze rządziło się zupełnie innymi prawami. Loos wyznawał zasadę ścisłego rozdziału sfery publicznej i prywatnej. Fasada, należąca do miasta, miała być powściągliwa i skromna. Wnętrze, należące do mieszkańców, miało być ich azylem – przytulnym, komfortowym i dopasowanym do ich stylu życia.
Wnętrza domu Steinera były więc znacznie cieplejsze i bardziej tradycyjne niż jego rewolucyjny eksterier. Loos z upodobaniem stosował naturalne, szlachetne materiały – drewniane boazerie, ceglane kominki, miękkie tkaniny. Projektował liczne wbudowane meble – szafy, ławy, regały – które tworzyły spójną i funkcjonalną całość z architekturą.
W tym projekcie Loos zaczął również eksperymentować z koncepcją, którą później rozwinął do perfekcji i nazwał Raumplan (plan przestrzenny). Odrzucał on tradycyjny podział budynku na identyczne, ułożone jedno na drugim piętra. Zamiast tego projektował wnętrze jako kompozycję przenikających się przestrzeni o różnych wysokościach, dostosowanych do ich funkcji i rangi. Pokój dzienny mógł mieć wyższy sufit niż bardziej intymna biblioteka czy jadalnia. Poszczególne poziomy łączyły krótkie biegi schodów, tworząc skomplikowaną, ale logiczną i niezwykle ciekawą podróż po wnętrzu domu.
Dziedzictwo Domu Steinera – Kamień Milowy Modernizmu
Ukończony w 1910 roku Dom Steinera natychmiast stał się sensacją. Jego zdjęcia, zwłaszcza ascetycznej fasady ogrodowej, były publikowane w najważniejszych czasopismach architektonicznych w całej Europie. Dla młodego pokolenia architektów, zmęczonego historyzmem i nadmiarem secesyjnej ornamentyki, stał się on objawieniem i dowodem na to, że nowa, radykalna droga jest możliwa.
Jego wpływ na dalszy rozwój architektury jest nie do przecenienia:
- Inspiracja dla Międzynarodowego Stylu: Białe, kubiczne bryły, płaskie dachy (choć tu jeszcze ukryte) i gładkie ściany z precyzyjnie wyciętymi oknami stały się znakami rozpoznawczymi stylu międzynarodowego, który zdominował architekturę w latach 20. i 30. XX wieku. Dzieła Le Corbusiera, Waltera Gropiusa czy Miesa van der Rohe noszą wyraźne ślady inspiracji pionierskimi pracami Loosa.
- Manifest Funkcjonalizmu: Budynek pokazał, że estetyka może wynikać bezpośrednio z funkcji i konstrukcji, a nie z dodanych ozdób.
- Symbol Przełomu: Do dziś jest uznawany za jeden z pierwszych, jeśli nie pierwszy, w pełni nowoczesny dom jednorodzinny. Jest to podręcznikowy przykład zerwania z tradycją XIX wieku i odważnego wkroczenia w nową epokę.
Podsumowując, Dom Steinera to budynek o fundamentalnym znaczeniu. Jest to architektoniczne arcydzieło, które łączy w sobie intelektualny rygor, inżynieryjny spryt i głęboką wrażliwość na potrzeby człowieka. Adolf Loos udowodnił w nim, że architektura nie potrzebuje ornamentu, by być piękna i wartościowa. Potrzebuje idei. A idea stojąca za domem Steinera była tak potężna, że ukształtowała architekturę na następne stulecie.
FAQ – Najczęściej Zadawane Pytania
1. Kto zaprojektował Dom Steinera (Steiner House)? Został on zaprojektowany przez jednego z najważniejszych prekursorów modernizmu, austriackiego architekta Adolfa Loosa.
2. Dlaczego Dom Steinera jest tak ważny w historii architektury? Jest uznawany za jeden z pierwszych w pełni modernistycznych domów na świecie. Jego radykalnie uproszczona, pozbawiona ornamentów fasada ogrodowa była fizycznym manifestem tezy Adolfa Loosa “Ornament to zbrodnia” i wywarła ogromny wpływ na rozwój stylu międzynarodowego.
3. Dlaczego fasady budynku tak bardzo się od siebie różnią? Fasada od ulicy, z charakterystycznym łukowym dachem, była sprytnym sposobem na obejście restrykcyjnych przepisów budowlanych. Natomiast fasada od ogrodu była już czystym, bezkompromisowym manifestem nowej, modernistycznej estetyki Loosa.
4. Co oznacza teza “Ornament to zbrodnia”? To tytuł słynnego eseju Adolfa Loosa, w którym argumentował on, że ornamentyka w architekturze i wzornictwie jest oznaką kulturowego zacofania, marnotrawstwem pracy i materiałów. Uważał, że nowoczesne, dojrzałe społeczeństwo powinno dążyć do piękna poprzez czystą formę i jakość, a nie przez dekorację.
5. Gdzie znajduje się Dom Steinera? Budynek znajduje się w Wiedniu, w dzielnicy Hietzing, przy ulicy St.-Veit-Gasse 10.
