Produkcja architektury. Mieszkanie-maszyna i dom-maszyna w awangardowych manifestach architektonicznych Szymona Syrkusa

Jeżeli mowa o mariażu awangardy z architekturą, najczęściej przywołuje się takie postacie jak Le Corbusier czy działającą w Holandii grupa De Stijl. Choć architekci tworzący w Polsce nie zdołali zdobyć międzynarodowej sławy, nie oznacza, że w dobie marzeń o utopiach nie wytworzyła się nad Wisłą żadna oryginalna formacja intelektualna, która chciałaby zmienić świat przy pomocy sztuki.

W rozumianych w ten sposób utopistycznych wysiłkach prym wiodła polska sekcja CIAM[1] – warszawska grupa Praesens. Spośród jej członków, jeżeli chodzi o zaangażowanie w tworzenie nowych teorii architektonicznych, należy wyróżnić Szymona Syrkusa. Zakładając syntezę sztuk, zbliżenie konstrukcjonizmu i funkcjonalizmu, postulował on pełną integrację architektury ze sztuką i przestrzenią. Idealna architektura – masowe budownictwo mieszkalne – miała według niego wychodzić naprzeciw potrzebom klasy niższej, czyli tych, którzy w czasach Syrkusa najdotkliwiej odczuwali takie problemy ówczesnych miast jak przeludnienie, bezdomność czy brak higieny. W związku z tym, rozwijając twórczo pomysły Waltera Gropiusa, Hannesa Meyera i Ernsta Maya, w dwóch manifestach opublikowanych na przełomie lat 20. i 30. XX w., Syrkus zaproponował zupełnie nową wizję utopii architektury.

Dziecko maszyny

W pierwszym z tekstów, Preliminarzu architektury, polski awangardzista postulował, by architektura ponad wszystko „stwarzała ramy” dla życia indywidualnego, służyła jednostce, ale tylko w ramach wspólnoty. Innymi słowy, zwalczając egoizm, stała na straży użyteczności społecznej realizowanych założeń urbanistycznych. Nowoczesne budownictwo społeczne miało być w związku z tym dzieckiem maszyny wspartym na prostym pięknie i trwałości takich materiałów jak beton i szkło. Stąd też wynikał pomysł oparcia konstrukcji na standaryzowanych prefabrykatach, spośród których, jak z klocków, architekt miałby „komponować całość”. W efekcie, twórca, wzorem założeń Bauhausu, został zrównany z rzemieślnikiem, a rzemieślnik – z artystą. Zniesienie granic między twórczością a życiem społecznym to konieczność – apelował Szymon Syrkus – zaś gwarancją uchylenia rozumianej w ten sposób hierarchii, oprócz mądrego, pragmatycznego planowania, miało być dowartościowanie roli wnętrza. Otóż, skuteczne budownictwo społeczne musiało iść w parze z poszanowaniem przestrzeni. Aby więc zrównoważyć ciasnotę mieszkań, sprawić, by klaustrofobiczne powierzchnie sprawiały wrażenie przestronności, należało wprawić w ruch meble-maszyny. Pod tym pojęciem Syrkus rozumiał modyfikowalne struktury, takie produkowane masowo udogodnienia, jak choćby „łóżka w drzwiach” czy szafy wyposażone w systemy drzwi żaluzjowych. Formalna oszczędność, także ekonomiczna, zdaniem architekta służyłaby mądrej ekonomii miejsca.

Niektóre z propozycji Syrkusa przypominały środki, które dziś z powodzeniem stosuje się w tak zwanych inteligentnych domach. By rozwiązać problem braku higieny, Syrkus postulował na przykład lokowanie spalarni śmieci w podziemnym ciągu technicznym każdego budynku. Jej prawidłowe funkcjonowanie zapewniłby z kolei system zsypów. „Wprowadzając spalacz, usuwa przemysł ostatnią konieczność noszenia. Kanalizacja usunęła konieczność noszenia wody; centralne ogrzewanie – konieczność noszenia węgla; spalacz usuwa konieczność noszenia śmieci”, pisał Syrkus. Nowoczesność, dzięki maszynom zastępującym pracę ludzkich rąk, miałaby dowartościować lenistwo, a droga do nowoczesnej sztuki biec „poprzez nowoczesną pracę”.

Budownictwo w ciągłym ruchu

Jeżeli chodzi o pryncypia, czyli o powracające w większości manifestów architektonicznych pytanie „czym jest architektura?”, to Syrkus odpowiada przewrotnie – „nie jest ona ani sztuką komponowania fasad, ani sztuką konstruowania budynków”, lecz ramą, oazą spokoju dla życia w dynamicznie zmieniającym się świecie. Publikując manifest Tempo architektury w drugim i ostatnim numerze "Praesensu" (1930), polski teoretyk dał wyraz typowej dla futurystycznej awangardy fascynacji przyszłością. Architektura przestała stać w miejscu – pisał – to, co dziś wydaje się nowoczesne, przekwitnie. Dlatego budownictwo naszych czasów musi być w ciągłym ruchu, a jego obowiązkiem jest udział w pogoni za innowacją. Syrkus, z właściwym dla siebie lekceważeniem tradycji proponował, by miasta, wówczas przeludnione i brudne, zbudować na nowo. Chodziło jednak o przebudowę idącą o krok dalej niż to, co pod koniec XIX wieku zrobił z Paryżem baron Haussmann. „Miasto przyszłości” Syrkusa miało uwzględniać „zmienione wymogi socjalne, nowe sposoby życia, pracy i wypoczynku, nowoczesne urządzenia i maszyny komunikacyjne i nowe tempo”.

Powraca przy tym kwestia budownictwa społecznego. Choć Syrkus od początku otwarcie mówił o palącej potrzebie takiego budownictwa masowego, które by respektowało potrzeby mieszkańców, to dopiero w drugim manifeście zaproponował pewne rozwiązania, które miałyby je umożliwić. Otóż, wiarę w skuteczność recept sprawdzonych na zachód od Odry, polski architekt połączył z żarliwym utopizmem. Wszakże wierzył, że skoro architektura i urbanistyka są fundamentem, na którym wspiera się życie człowieka, to fundament ten powinien dodawać mu skrzydeł, a nie pognębiać. Produkowane masowo mieszkanie, mimo rozmiaru mieszkań ograniczonego przez kwestie ekonomiczne, miało być zatem jasne, kameralne i wyposażone w oddzielny pokój dla każdego z mieszkańców. Warto przypomnieć, że w czasach, gdy architekt pisał te słowa, żadne z powyższych nie było w Europie standardem.

Syrenka Picassa

W tym z pewnością zbyt pobieżnym przeglądzie idei proponowanych przez Szymona Syrkusa, warto powiedzieć jeszcze o dostrzeżonej przezeń potrzebie utożsamienia architektury z urbanistyką. Nie chodziło mu jednak wyłącznie o projektowanie przemyślanych założeń mieszkaniowych, ale o sam charakter współczesnych miast, o pęd, potrzebę przewidzenia nadchodzących rozwiązań komunikacyjnych i społecznych. Z tego powodu, poza organizacją przestrzeni transportu naziemnego, zadaniem architekta/urbanisty było projektować miasta przyszłości tak, by następna epoka mogła je rozwinąć bez szkody dla oryginalnego projektu, dajmy na to, przez rozszerzenie węzłów komunikacyjnych o możliwość transportu powietrznego. Teraźniejszość miała więc odpowiadać na potrzeby tego przyszłości, nie odwrotnie.

Warto dodać, że Szymon Syrkus przez całą karierę starał się wcielać w życie swoje zainteresowania teoretyczne. Choć przed II wojną światową udało mu się z powodzeniem zaprojektować kilka eksperymentalnych domów (głównie na terenie Warszawy i okolic), to za jego największe osiągnięcie należy uznać zrealizowane po wojnie wraz z Heleną Syrkusową awangardowe Osiedle Koło, perłę modernizmu, która znalazła uznanie u samego Pabla Picassa. Co ciekawe, hiszpański malarz był poruszony dziełem małżeństwa Syrkusów do tego stopnia, że wewnątrz jednego z mieszkań spontanicznie wykonał „fresk” przedstawiający warszawską syrenkę. Picasso wiedział jednak, że Syrkusowie bardziej chcieli budować nowe jutro niż burzyć stary porządek. I właśnie dlatego, zamiast miecza, w dłoni swojej syrenki umieścił młotek.

[1]Congrés Internationaux d’Architecture Moderne (CIAM)