O architekturze z pasją. Cztery książki na wiosenne popołudnie

Kilka dni temu miała miejsce premiera polskiego wydania fundamentalnej antologii Charlesa Jencksa „Teorie i manifesty architektury współczesnej". Wydana po raz pierwszy w 1997 r. książka zbiera teksty teoretyków klasyków współczesnej architektury. W spisie treści znajdziemy m.in. nazwiska Petera Eisenmana, Franka Gehry, Roberta Ventury Cecila Balmonda i Daniela Libeskinda. Zanim zachęcimy jednak Państwa do udania się do księgarń, redakcja Architektu chciałaby zaproponować nieco łagodniejsze i na pewno mniej akademickie zderzenie ze współczesną myślą o architekturze. Zamiast podręcznikowego tomu o rozmiarach (i wadze) cegły, proponujemy na wiosenne popołudnia cztery książki wydane przez nieocenione Centrum Architektury. Nie tylko stanowić mogą one zachętę do pogłębiania wiedzy o budynkach, ale również stać się odskocznią od akademickiego dysput. Napisane zostały bowiem językiem niezwykle emocjonalnym, zaangażowanym i wolnym od akademickiej powagi. Mimo to są dzisiaj, tak dla badaczy, jak i praktyków architektury klasycznymi kluczami do rozumienia zjawisk współczesności.

1. Adolf Loos, „Ornament i zbrodnia. Eseje wybrane”

Wielu powtarza “ornament to zbrodnia”, wielu powołuje się na Loosa, ale prawie nikt go nie czytał. Pierwsza polska publikacja wyboru esejów architekta i publicysty wypełnia dotkliwie odczuwalną lukę. Oryginalne, prowokacyjne eseje żarliwego krytyka eklektycznej stylistyki przełomu wieków położyły fundament pod modernistyczny przewrót w architekturze i choć często dotyczą wydarzeń sprzed około stu lat, brzmią dziś bardzo aktualnie: wezwanie do kierowania się rzeczywistymi potrzebami, a nie powierzchownymi aspiracjami, eksponowania natury, materiałów i technologii, ekonomicznego i celowego podejścia do architektury.

Edycja Centrum Architektury obejmuje 30 najciekawszych tekstów dotyczących nie tylko wąsko pojmowanej architektury, ale także projektowania wnętrz i przedmiotów codziennego użytku, stylu życia oraz etyki i odpowiedzialności projektantów wobec swoich odbiorców.

2. Le Corbusier, “Kiedy katedry były białe. Podróż do kraju ludzi nieśmiałych”

Po 76 latach od francuskiej premiery Centrum Architektury przedstawia pierwsze polskie wydanie książki Le Corbusiera „Kiedy katedry były białe. Podróż do kraju ludzi nieśmiałych”. To druga książka papieża modernizmu opublikowana po polsku. Poprzednia – „W stronę architektury” była architektonicznym przebojem księgarskim 2012 roku – pierwsze wydanie (2000 egzemplarzy) rozeszło się w miesiąc.

„Kiedy katedry były białe” to efekt pierwszej podróży legendarnego architekta do Ameryki. W 1935 roku papież modernizmu przeżywał kryzys. Sfrustrowany oporem, na który trafiła awangarda w ZSRR, III Rzeszy, i w demokratycznej Francji, przyjął zaproszenie Fundacji Rockefellera i wybrał się z wykładami do USA. Liczył na to, że jego radykalne idee miasta przyszłości (tzw. Miasto promienne) i nowej organizacji społeczeństwa znajdą podatny grunt w nowym, nieobciążonym tradycją świecie.

Inspiracją i bohaterem książki jest Nowy Jork. Dla Europejczyków był on w latach 30. tym, czym dziś Szanghaj czy Dubaj – miastem nowych możliwości, fascynującą i jednocześnie obcą metropolią, w której możliwe było to, co nie do pomyślenia na Starym Kontynencie. W wieżowcach Manhattanu Le Corbusier zobaczył „białe katedry nowoczesności” – symbol możliwości i aspiracji swojej epoki.

„Katedry” nie są książką tylko o architekturze. Autor równie błyskotliwie pisze o podróżach koleją, o seksualności Amerykanów, ich manierach i etyce pracy, o świecie wielkiego biznesu i sztuki. Wieżowce i kluby jazzowe Manhattanu, fabryki Forda i uniwersytety, niedostępne w Europie wygody i cuda techniki, spotkania z wpływowymi ludźmi i rozmowy podsłuchane w restauracjach, Louis Armstrong i Caravaggio, Rockefeller i Freud zainspirowali niezwykłą książkę – połączenie architektonicznego i politycznego manifestu z dziennikiem podróży Europejczyka, patrzącego na młodą amerykańską cywilizację z mieszaniną podziwu i wyższości.

Podróż, a później książka, miały kolosalne znaczenie dla promocji idei modernizmu na świecie. Jerzy Sołtan – jeden z największych polskich modernistów – „Katedry” wskazywał jako książkę, która ukształtowała go na całe życie i doprowadziła pod drzwi paryskiej pracowni Le Corbusiera. „Katedry” stały się również inspiracją do wydanej właśnie po polsku książki Rema Koolhaasa „Deliryczny Nowy Jork”.

„Katedry” nie były dotąd tłumaczone na język polski. Niewielkie fragmenty opublikowano tylko w magazynie „Arkady” w 1939 roku. Polskie wydanie oparto na pierwszym wydaniu francuskim z 1937 roku, ze wszystkimi oryginalnymi ilustracjami. Książka, mistrzowsko przełożona przez Tomasza Swobodę, napisana jest charakterystycznym dla Le Corbusiera stylem – pełnym krótkich zdań i haseł, błyskotliwych metafor i prowokacyjnych aforyzmów („Mężczyźni są znudzeni wszystkim, kobiety są znudzone mężczyznami”, „Jazz to podwalina pod katedrę dźwięków”), na czele z powracającym zdaniem: „Drapacze chmur Nowego Jorku są za niskie”.

Wstęp przygotował wybitny znawca architektury XX wieku, prof. Waldemar Baraniewski.

3. Le Corbusier, “W stronę architektury”

“Vers une architecture” Le Corbusiera, opublikowana po raz pierwszy we Francji w 1923 roku, jest jedną z najważniejszych książek z teorii architektury, kluczową dla zrozumienia współczesnej urbanistyki i wielu zjawisk kultury XX wieku. Radykalne postulaty sformułowane prostym i dobitnym stylem do dziś nie straciły na aktualności. Opatrzone zestawieniami klasycznych greckich czy renesansowych budowli ze zdjęciami samolotów i transatlantyków, zrewolucjonizowały postrzeganie relacji architektury, tradycji i techniki, i niemal natychmiast zapewniły książce miejsce w historii, inspirując całe pokolenia architektów i urbanistów. Mimo to “Vers une architecture” nigdy dotąd nie doczekało się publikacji w języku polskim.

4. Jan Chmielewski, Szymon Syrkus, „Warszawa funkcjonalna”

Książka Chmielewskiego i Syrkusa ukazuje wizję Warszawy przyszłości, która zachwyciła Le Corbusiera i Stefana Starzyńskiego. Po 79 latach od pierwszego wydania, Centrum Architektury przedstawia wznowienie „Warszawy funkcjonalnej” – książki uważanej za najważniejszy manifest urbanistyczny w XX-wiecznej Polsce, odważnej, ale racjonalnej wizji miast przyszłości.

"Warszawa funkcjonalna" powstała w 1934 roku w wyniku połączenia sił urbanistów pracujących w stołecznym ratuszu pod wodzą Jana Chmielewskiego oraz warszawskiej awangardy architektonicznej reprezentowanej przez Szymona Syrkusa, związanej z prowadzonymi przez Le Corbusiera Kongresami Architektury Nowoczesnej. Razem stworzyli całościową wizję rozwoju Warszawy wraz z regionem jako racjonalnie zorganizowanej europejskiej metropolii, wykorzystującej unikalne położenie w dolinie Wisły, na przecięciu transkontynentalnych szlaków.

Praca wydana w Warszawie, a wiosną 1934 roku zaprezentowana w Londynie, wzbudziła aplauz Le Corbusiera i Gropiusa, a następnie dostarczyła inspiracji Stefanowi Starzyńskiemu. Jej wpływ odczuwalny był w planowaniu Warszawy przez kolejne dziesięciolecia. Dziś służy za wzór całościowego myślenia o mieście i regionie, łączącego świadomość niezmiennych prawidłowości ze zgodą na nieprzewidywalność.

Nowe wydanie zawiera tekst i tablice z II przedwojennego wydania (1935 r.).

Materiały: Centrum Architektury